اثرات شرایط رویشگاه و ویژگی های توده بر پدیده خشکیدگی در جنگل های بلوط ایرانی، استان ایلام

چکیده خشکیدگی درختی از پدیده های پیچیده ای است که تحت تأثیر عوامل متعددی ظهور یافته و تغییرات شدیدی را در ترکیب و ساختار جنگل موجب می شود. به منظور بررسی پدیده خشکیدگی تاجی و مرگ و میر درختی رخ داده در سال های اخیر در جنگل های بلوط استان ایلام، اثر فاکتورهای توپوگرافی، خاک، خصوصیات توده و رقابت درختی بر میزان خشکیدگی و مرگ و میر درختی و ارتباط پاسخ های اکوفیزیولوژیک درختان با میزان خشکیدگی تاجی، منطقه جنگلی شلم به مساحت 670 هکتار در 10 کیلومتری جنوب شرقی شهر ایلام انتخاب شد. با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی gis، منطقه مورد مطالعه به 20 واحد همگن از نظر توپوگرافی تقسیم شد. در هر واحد همگن سه پلات دایره ای 1/0 هکتاری به منظور اندازه گیری متغیرهای رویشگاهی شامل شیب، جهت و ارتفاع از سطح دریا و خصوصیات ساختاری توده از قبیل قطر برابر سینه درختان، تراکم توده، رویه زمینی توده، قطر تاج درختان، درصد خشکیدگی تاج و تعداد درختان مرده به تفکیک گونه به صورت تصادفی سیستماتیک پیاده شد و یک پروفیل به منظور اندازه گیری خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک حفر و از افق های مختلف آن نمونه برداری شد. همچنین در هر واحد همگن 6 ترانسکت 100 متری به منظور اندازه گیری شاخص رقابت درختی (hegyi) پیاده شد. در روی هر ترانسکت 5 نقطه تصادفی به فواصل 25 متر از هم تعیین و نسبت به هر نقطه تصادفی دو اصله نزدیکترین درخت خشکیده و سالم به عنوان درخت هدف انتخاب و مشخصات ظاهری آنها و درختان همجوار آنها و فاصله افقی آنها از یکدیگر اندازه گیری شد. همچنین در واحد همگن واجد بیشترین مرگ و میر درختی چهار تیمار خشکیدگی تاج (سالم، خشکیدگی ملایم، خشکیدگی متوسط، خشکیدگی شدید) تعیین و از هر تیمار چهار درخت به عنوان تکرار انتخاب و نمونه گیری برگ و شاخه دوساله به منظور اندازه گیری صفات مورفولوژیک، فیزیولوژیک و آنالیز عناصر (ازت، فسفر، پتاسیم، کلسیم و منیزیم) برگ و خاک محیط ریشه آنها انجام شد. نتایج حاصله از بررسی منطقه مورد مطالعه نشان داد، بیشترین میزان و شدت مرگ و میر درختی به ترتیب متعلق به گونه های بلوط و کیکم بوده است. بیشترین شدت مرگ و میر در جهت های جنوبی و غربی و بعضا شمالی بود. بیشترین شدت مرگ و میر در توده های با رویه زمینی بیشتر، تاج پوشش تنک تر و بر روی طبقه های قطری 5 سانتی متر (درختان جوان) و 60 و 75 سانتی متر (درختان مسن ) متمرکز بود. بیشترین شدت مرگ و میر درختی در خاک های با عمق کمتر یافت شد. نتایج نشان داد که خصوصیات محیط رقابتی درختان خشکیده با درختان سالم تفاوت معنی دار دارد. بیشترین مقدار رقابت درختی در واحدهای همگن دارای بیشترین میزان مرگ و میر همراه بود. نتایج مطالعات اکوفیزیولوژیک نشان داد، میزان خشکیدگی تاجی با سطح برگ، تعداد روزنه سطح رویی برگ و میزان جذب نسبی آب همبستگی منفی معنی دار و با وزن خشک برگ در واحد سطح همبستگی مثبت معنی دار دارد. همچنین غلظت عناصر نیتروژن و فسفر در برگ درختان سرخشکیده بلوط بیشتر از درختان سالم بود. نتایج به طور کلی مبین نقش مهمتر ساختار توده در تنوع مرگ و میر درختی در منطقه مورد مطالعه بود. همچنین مکانیسم اصلی خشکیدگی درختان بلوط ناشی از اختلالات روابط آبی در پیکره آنها بوده است. نتایج این بررسی می تواند در ارزیابی مسئله خشکیدگی درختی و مدیریت جنگل های دچار خشکیدگی به کار گرفته شود.